تصرف عدوانی، یک مفهوم حقوقی مهم در نظام حقوقی ایران است که به موجب آن، افراد حق دارند تا نسبت به استرداد مالی که به ناحق از آنها خارج شده است، اقدام کنند. این مبحث در ماده ۱۵۸ قانون آئین دادرسی مدنی به تفصیل بیان شده است. تصرف عدوانی زمانی محقق می‌شود که فردی بدون رضایت متصرف قبلی، ملک غیرمنقول وی را از تصرف وی خارج کرده و متصرف قبلی خواستار اعاده تصرف خود نسبت به آن ملک باشد.

در واقع، تصرف عدوانی نوعی تجاوز به حقوق مالکانه و تصرفی دیگران است که قانونگذار آن را مذموم‌شمرده و مرتکب را مستحق مجازات دانسته‌است. در تصرف‌عدوانی، صرفاً داشتن سابقه تصرف بر ملک توسط شاکی کافی است و نیازی به اثبات مالکیت وی بر آن ملک نیست. این در حالی است که در دعاوی خلع ید، اثبات مالکیت فرد ضروری‌است. بنابراین، تصرف عدوانی به نوعی مبتنی بر حمایت از حق تصرف افراد‌است، حتی اگر آن‌ها مالک نباشند.

انواع تصرف عدوانی

مطابق قانون تصرف عدوانی 2 نوع است:

• 1- تصرف عدوانی کیفری
• 2- تصرف عدوانی حقوقی

نکته مهم: اگر تحت عنوان یکی از این دو نوع تصرف اعلام دعوی کنید نمی توانید آن را تغییر دهید.

تصرف عدوانی حقوقی

در دعوای تصرف عدوانی حقوقی ملاک اصلی سبق تصرف است (یعنی سابقه مالکیت چه کسی قدیمی تر است) و لازم نیست خواهان حتما مالک رسمی باشد بلکه باید ثابت کند سابقاً وی در ملک تصرف قانونی داشته و خوانده به صورت غیر قانونی ملک را از تصرف وی خارج نموده.

مقصود از تصرف‌عدوانی حقوقی اقدام دارنده سابقه تصرف (چه مالک باشد چه نباشد) است.

تصرف عدوانی کیفری

در دعوای تصرف‌عدوانی کیفری، شاکی حتما باید مالک رسمی‌بوده یا کسی باشد که ملک به موجب حکم قطعی به وی منتقل‌شده است، یا نماینده قانونی وقضایی قائم مقام وی باشد.

منظور از تصرف‌عدوانی کیفری، اعلام جرم مالک علیه متصرف غیر قانونی و تقاضای مجازات وی است که در ماده 691 قانون مجازات اسلامی جرم انگاری شده‌است.

مثالی در خصوص تصرف عدوانی کیفری: فرض کنید شما مغازه ایی دارید و آن را به مدت یک سال به دوست خود‌داده و به سفر میروید. زمانی که از سفر برگشتید دوست شما ادعا می کند که مغازه در تصرف اوست. در این صورت دوست شما مرتکب جرم تصرف عدوانی کیفری شده‌است و شما بایداز او شکایت کیفری کنید.

اگر کسی در دعوای تصرف عدوانی کیفری شکست بخورد می تواند تصرف‌عدوانی حقوقی را مطرح نماید.

برای تحقق تصرف‌عدوانی چهار شرط لازم است

• تصرفات نسبت به اموال غیر منقول صورت گرفته‌باشد.
• سابقاً ملک به صورت قانونی در تصرف خواهان بوده
• در حال حاضر ملک به صورت غیرقانونی در تصرف خوانده‌باشد.
• این تصرفات بدون اذن و به نحو عدوانی صورت گرفته‌باشد.

تفاوت این دو نوع دعوا

• تصرف عدوانی کیفری، یک عمل مجرمانه است که متصرف باید  قصد و آگاهی در خصوص ارتکاب جرم را داشته باشد. در دعوای تصرف‌عدوانی حقوقی ،قصد و نیت متصرف ملاک نیست.
• در دعوی تصرف‌عدوانی حقوقی خواهان نیازی به اثبات مالکیت خود ندارد و صرف اثبات تصرفات قبلی کافی است. در حالی که در تصرف عدوانی کیفری مالکیت برای شاکی شرط است.
• در دعوای تصرف عدوانی حقوقی اگر در ابتدا خواهان دعوای اثبات مالکیت طرح کرده باشد طرح دعوای تصرف‌عدوانی از جانب او با قرار عدم استماع دعوای مواجه خواهد شد در حالی که این محدودیت در دعوای تصرف عدوانی کیفری وجود ندارد.
• در دعوای تصرف عدوانی کیفری صرفاً مالک یا نماینده قانونی او می تواند علیه متصرف طرح دعوی کند در حالیکه در تصرف‌عدوانی حقوقی لزومی ندارد مالک طرح دعوی کند، بلکه ممکن است متصرف قبلی که مالک نیست اقدام به طرح دعوی کند مانند امین یا مستاجر.
• مرجع رسیدگی جهت طرح دعاوی تصرف عدوانی کیفری دادسرای محل وقوع مال است، در حالی که مرجع رسیدگی به دعاوی حقوقی دادگاه عمومی حقوقی محل وقوع مال است.

مراحل شکایت تصرف عدوانی

تصرف‌عدوانی از دو حیث قابل پیگیری است: از نظر حقوقی و از منظر کیفری

از نظر حقوقی

ابتدا مدعی باید از ارسال اظهارنامه به طرف مقابل، درخواست رفع تصرف‌عدوانی را از نامبرده بخواهد و در صورت عدم انجام، با تقدیم دادخواست به دادگاه محل وقوع ملک، الزام طرف مقابل را به رفع تصرف‌عدوانی تقاضا کند.

دادگاه مذکور با تشکیل جلسه و دعوت از طرفین برای رسیدگی در صورت عدم رفع مشکل با توافق و با استعلاماتی که از اداره ثبت دریافت می کند و در نهایت با نبودن مشکلات حقوقی و قضایی مانند معارض برای ملک، حکم به رفع تصرف‌عدوانی و اعاده به وضعیت سابق را صادر می کند.

البته این حکم دادگاه بدوی قابل تجدید نظرخواهی در دادگاه استان است که پس از قطعیت آن توسط اجرای احکام دادگاه صادرکننده، حکم قابل اجراست.

از منظر کیفری

مراحل شکایت کیفری به این صورت است که شاکی می تواند از طریق دادسرا، مبنی بر رفع تصرف عدوانی از طرف مقابل شکایت کند و دادسرا نیز با اجرای پرونده به احدی از آقایان بازپرس یا دادیار مربوطه در جریان رسیدگی، طرف مقابل (متصرف عدوانی) را احضار و در صورت احراز وقوع جرم برای نامبرده قرارهای کفالت یا وثیقه (با توجه به اهمیت موضوع) صادر می کند.

پرونده با صدور کیفرخواست به دادگاه کیفری ارجاع و دادگاه مربوطه وقت رسیدگی را تعیین و طرفین را احضار می کند. در صورت عدم حصول صلح و سازش بین طرفین و کامل بودن دلایل پرونده مبادرت به صدور حکم محکومیت علیه متصرف عدوانی نماید.

لازم به ذکر است که این حکم نیز قابل تجدیدنظر خواهی در دادگاه استان است که پس از قطعیت، حکم صادره توسط اجرای احکام کیفری (دادسرای مربوطه) اجرا می شود.

مجازات تصرف عدوانی مجدد

در صورتی که بعد از رفع تصرف توسط دادگاه، شخص متصرف دوباره اقدام به تصرف اموال غیر منقول موردنظر کند، نه تنها دوباره رفع تصرف خواهد شد بلکه به حبس از شش ماه تا دوسال نیز محکوم می شود.

جهت مشاوره حقوقی با وکیل پایه یک دادگستری با شماره های مندرج در سایت تماس بگیرید. آزاده قورچیان وکیل پایه یک دادگستری